zaterdag 2 januari 2016, 6:00
Hoe zit het met uw voornemens om meer te bewegen en minder te stressen, eten en drinken? Houd vol, want het levert geld op
‘Geld maakt gezond en gezond leven levert geld op.’ Luister naar Anton Kunst en het mag geen moeite meer kosten om het voornemen door te zetten dit jaar echt gezonder te gaan leven. Dat scheelt namelijk geld, volgens de hoogleraar sociale epidemiologie aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Gezond leven beloont zichzelf: in welbevinden en financieel.’
Gevoelig punt
Hang een prijskaartje aan gezondheid en de hel breekt los in Nederland. Het overkwam de Raad voor de Volksgezondheid in 2006 met de Qaly: de € 80.000 die een extra gezond levensjaar zou mogen kosten bij zorgbehandelingen. Het overkwam verzekeraars die gezondheidseisen stelden bij verzekeringen, inmiddels een geaccepteerd gebruik bij verzekeringen tegen overlijden en arbeidsongeschiktheid. Het idee dat iets kostbaars als gezondheid in geld wordt uitgedrukt ligt gevoelig. En het financieel bestraffen van ongezondheid al helemaal.
Wie gezonder leeft, heeft daar financieel voordeel van. Toch associëren veel mensen gezonder leven juist met hogere kosten. Het abonnement van de sportschool, verse en biologische ingrediënten om gezonder te eten, de preventieve bodyscan om ziekten tijdig te ontdekken, een mooi huis in een frisse, lommerrijke en dus duurdere wijk. Allemaal extra uitgaven. En als hoogopgeleiden en hogere inkomensgroepen gezonder en langer leven, moet de conclusie wel zijn dat gezond leven geld kost.
Oorzakelijk verband
Niet dus, stelt Johan Polder, hoogleraar gezondheidseconomie en werkzaam bij het RIVM. ‘Er is duidelijk een relatie tussen inkomen, opleiding en gezondheid, maar de oorzakelijke verbanden daartussen zijn niet helder. Wat veroorzaakt wat?’
Volgens Polder en veel van zijn collega’s hoeft gezond leven helemaal leven niet duurder te zijn. ‘Meer bewegen kost geen geld. Ik woon twintig kilometer van mijn werk en pak één keer per week de fiets. Dat kost me niets meer, zelfs niet in tijd, met al die files. Een pakje sigaretten kost € 6 of € 7. Stoppen levert dus direct geld op. En gezonder eten is vooral een kwestie van mínder eten. En minder is per definitie goedkoper.’
Is gezond eten duurder?
Juist bij voeding is het idee hardnekkig dat gezonder ook duurder is. Zelfs het Nibud, dat uitrekende dat een gezonde maaltijd gemiddeld vijf euro kost, constateert dat dit bedrag mogelijk hoger uitkomt dan het minimale maandelijkse budget voor voeding toelaat. Gezond eten ís ook duurder, tenminste, als je de prijs per calorie neemt. Fast food is goedkoop en bevat veel calorieën. Het probleem is juist dat we te veel calorieën binnenkrijgen.
‘Gezond eten is niet zo zeer duurder of goedkoper, maar vooral steeds moeilijker’, zegt Dick Veerman, hoofdredacteur van nieuwsplatform Foodlog. ‘Gezond hoeft niet duur te zijn. Gooi wat uien, aardappelen en spekjes in een pan en je hebt een geweldige maaltijd bijna voor niets. In de supermarkt koop je een gezonde salade voor € 3,50. Maar we vallen voor de verleidingen van zout, zoet en vet eten, dat overal om ons heen wordt aangeboden. Eet mij. Levensmiddelenmakers en -verkopers maken ongezond eten makkelijker, ook omdat ze er enorme marges op maken. De kosten van de ingrediënten zijn maar een paar procent van de prijs.’
Laagopgeleiden leven gemiddeld ongezonder en dus veel korter dan hoogopgeleiden. Vanaf geboorte is het verschil zo’n zes jaar. Vanaf pensioenleeftijd gemeten is dat nog ruim drie jaar. Relatief veel laagopgeleiden overlijden dus voor pensioenleeftijd.
| Vanaf geboorte | Vanaf 65 jaar |
|---|---|
| Mannen, basisonderwijs
76,6 |
17,1 |
| Mannen hbo, wo
82,6 |
20,3 |
| Vrouwen basisonderwijs
80,2 |
19,8 |
| Vrouwen, hbo, wo
86,9 |
23,9 |
Imagokwestie
Dat gezond eten duurder zou zijn, is volgens Veerman mede gebaseerd op misverstanden. ‘Biologisch eten is veel duurder en misschien ook beter voor het milieu, maar niet gezonder. Koken met verse producten is niet goedkoop, maar diepvries of conserven zijn even gezond en hartstikke goedkoop, alleen hebben ze — voedingskundig volstrekt onterecht — een slechter imago.’
Wat gezond is, is ook niet bepaald helder. Veel bewegen is goed, maar zaalvoetballen gevaarlijk. De visie op gezond eten wisselt met de mode. En de groene wijk kan een ongezonde verzamelplaats van onzichtbaar fijnstof zijn.
Ongezond is duur
‘Gezondheid is een combinatie van factoren’, zegt Hans van Kippersluis van de Erasmus Universiteit Rotterdam. ‘Een deel is genetisch, intelligentie en persoonlijkheid spelen een rol, omgeving en opvoeding. De relatie met inkomen en opleiding is niet duidelijk. Rijkere mensen leven gezonder, maar als arme mensen ineens rijk worden door een erfenis of loterij, gaan ze juist nog ongezonder leven. Dat kun je als indirect bewijs zien dat inkomen gezondheid niet beïnvloedt.’
Hoeft gezond leven niet duurder te zijn, ongezond zíjn is dat in ieder geval wel. Mensen met een chronische aandoening zijn volgens de CG-raad (chronisch zieken en gehandicapten) jaarlijks € 2500 duurder uit aan extra, onverzekerde, kosten vanwege hun ziekte. Dat gaat over huisvesting en vervoer, maar ook om het eigen risico van zorgverzekering en duurdere aanvullende verzekeringen. Overlijdensrisicoverzekeringen en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen zijn voor chronisch zieken een paar keer zo duur of simpelweg niet te krijgen.
Accijnzen
Wie ongezond leeft, heeft grotendeels met dezelfde extra kosten te maken. Met dit verschil dat de maatschappij vindt dat ongezond leven een eigen keuze is en dus best een prijs mag hebben. Voor een deel is dat natuurlijk al lang het geval. Kijk naar de hoge accijnzen op alcohol en tabak en de hogere verzekeringspremies bij rokers en te dikke mensen. Toch keert de roep om mensen met een ongezonde levensstijl daar meer voor te laten betalen, steeds vaker en harder.
Anton Kunst vindt het een simplistische benadering. ‘Een prijskaartje aan ongezond leven hangen, wekt de illusie dat er één knop is waar je aan kunt draaien. Maar ongezondheid is een complex samenspel van factoren. Dat juist mensen met een laag inkomen minder over hun gezondheid nadenken, is omdat ze allerlei andere problemen hebben die voorrang krijgen. Pas als de basis op orde is, ga je over je gezondheid nadenken. Geen wonder dus dat hogere inkomensgroepen meer met gezond leven bezig zijn.’
Prijskaartje
Gezondheidsdeskundigen zijn tegenstander van ongezond gedrag afstraffen. Gezond gedrag wordt er zelden mee afgedwongen. Het is bovendien moeilijk te controleren. Zelfs voor verzekeraars die al financiële consequenties verbinden aan ongezond gedrag. Bij een levensverzekering kan een gezondheidsverklaring of zelfs een medische test deel uitmaken van de acceptatieprocedure. Maar een gezondheidsverklaring kan zonder veel repercussies positiever worden ingevuld. En een medische test is een momentopname. Er zijn steeds meer manieren (apps) om te checken of iemand zo gezond leeft als hij zegt te leven, maar daar branden verzekeraars liever hunvingers niet aan.
Rokende dikkerds worden zelden dement
Voor verzekeraars is het logisch dat ze slechte risico’s proberen te prijzen. Maar dat ongezond levende mensen duurder zijn voor de maatschappij dan gezonde, ishelemaal niet vanzelfsprekend. De kosten van ongezond gedrag als roken en te dikzijn vormen nog geen 6% van de totale zorgkosten. Ongezonde mensen gaan jareneerder dood dan gezonde mensen. Ze hebben tijdens hun leven relatief meerzorgkosten dan leeftijdsgenoten, maar over hun hele leven genomen zijn die kosten weer lager dan die van gezonde mensen. Die worden immers ouder en hebben inhun laatste levensjaren veel zorgkosten. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld datrokers over hun hele leven minder zorgkosten hebben dan gezonde mensen. Dewoorden van oud-minister Els Borst worden in de gezondheidseconomie veelvuldig herhaald. Dementie zien we vooral op een leeftijd die rokende dikkerds nooitbereiken.
Bovenmatig betalen
Ongezonde mensen betalen bovendien bovenmatig veel voor de collectieve ouderdomsvoorzieningen. Zedragen evenveel AOW- en pensioenpremie af alsgezonde mensen, maar krijgen er veel minder voorterug vanwege hun lagere levensverwachting.Laagopgeleide, ongezonde mensen sponsoren deoude dag van de hoogopgeleide gezonden. Een rarevorm van solidariteit. ‘Onrechtvaardig’, meent JohanPolder van het RIVM.
Onnodig ook, vindt Jeroen Breen, directeur van hetActuarieel Genootschap, de club van rekenmeesters van de levensverwachting. ‘Jekunt prima een systeem bedenken waarin die oneerlijkheid wordt gecorrigeerd.Laat de pensioenleeftijd afhangen van het aantal gewerkte jaren in plaats van éénpensioenleeftijd voor iedereen. Mensen met lagere opleidingen die eerder beginnen met werken en eerder premie betalen, kunnen dan ook eerder met pensioen enlanger van hun pensioen genieten, ook al overlijden ze eerder.’
Bij de basiszorgverzekering mogen verzekeraars geen onderscheid maken tussen ongezonde en gezonde mensen. Dus roken, obesitas of een erfelijke aandoening kunnen niet tot hogere premies leiden. Er zijn wel speciale polissen voor gezonde mensen of juist voor rokers, maar dan is het onderscheid vooral een marketinginstrument. De dekking is hetzelfde, maar vaak wordt er aanvullend iets vergoed als je gezond leeft of juist als je wilt stoppen met roken. De Vegapolis geeft recht op korting bij de vegetarische slager. Ook wordt er collectiviteitskorting gegeven.
Indirect differentieert echter ook de basisverzekering op gezondheid. Mensen met een aandoening zullen elk jaar hun eigen risico opmaken, terwijl gezonde mensen met een extra vrijwillig eigen risico € 250 tot € 300 kunnen besparen op hun premie. Weliswaar moeten ze die kosten zelf dragen als ze alsnog zorg nodig hebben, maar in de praktijk blijken juist mensen met een hoog eigen risico zelden dat eigen risico aan te hoeven spreken: in een op de tien gevallen. Bij het verplicht eigen risico is dat bij een op de twee verzekerden.
Bij overlijdensrisicoverzekeringen (ORV) en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen mogen verzekeraars wél onderscheid maken naar gezondheid. Dat gebeurt ook, met soms forse premieverschillen. Roken en overgewicht leiden tot hogere premies. Zo betaalt een 35-jarige bij Nationale Nederlanden voor een dertig jaar lopende ORV van € 250.000 bij normaal gewicht en niet roken € 38,81 per maand. Een tien kilo zwaardere roker betaalt € 63,70 per maand, ruim 60% meer.
In het huidige pensioenstelsel is het volgensBreen lastig, maar als we naar een systeemgaan waarin mensen een eigen pensioenpothebben, kun je ook in de uitkering rekeninghouden met gezondheid. ‘Een levenslangpensioen heeft voor een gezond iemand eenheel andere waarde dan voor een ongezondiemand. Rekenkundig gezien is dat niet zoingewikkeld. Alleen: we doen het inNederland niet. Ons systeem is solidair, opeen vreemde manier.’
Langlevenrisico
Terwijl de ongezonde wel op allerleimanieren betaalt voor zijn ongezondelevensstijl, kan hij er niet van profiteren opmomenten dat dit logisch is. Zelfs niet in deverzekeringsmarkt, waar de gezondepremievoordeel trekt van zijn levensstijl.Wie bijvoorbeeld een uitkerende levenslangelijfrente koopt, krijgt geen hogere jaarlijkseuitkering omdat hij korter heeft te leven.Hoewel dat wettelijk niet hoeft, worden ookhier de opbrengsten van de ongezondenversleuteld met het langlevenrisico van degezonden. Volgens een woordvoerder vanhet Verbond van Verzekeraars is dat omdatanders ongezond gedrag beloond zoukunnen worden.
Het enige waar ongezonde mensen echt geldkunnen verdienen, is bij hetpartnerpensioen. Dat mag immers vrijwilligworden ingeruild voor ouderdomspensioen.Dus wie een ongezonde partner heeft meteen lage levensverwachting zal hetpartnerpensioen inruilen voor meer eigen pensioen. Andersom: wie zelf niet langmeer heeft te leven, zal het partnerpensioen naar de maximale hoogte tillen.
Oud worden als financieel risico
Een gezondere (arbeids)bevolking heeft minder last van verzuim enarbeidsongeschiktheid, heeft een hogere productiviteit en is langer inzetbaar. Datzijn voordelen voor de samenleving als geheel. Maar de hogere levensverwachtingkost ook veel geld. De zorgkosten stijgen omdat er veel meer ongezonde jaren bijkomen. En pensioen en AOW worden bijna onbetaalbaar. Waar het individuprofiteert, betaalt de maatschappij. ‘Maar je kunt mensen moeilijk straffen voorlanger leven’, schetst Anton Kunst het dilemma.
Maar gezonde mensen lopen ook individueel risico, vindt financieel planner Gaston Hendriks. ‘Ouder worden is een niet te onderschatten financieel risico. Bij eengezonde levensstijl moet je nog alerter zijn op vermogensopbouw enoudedagsvoorzieningen tijdens je werkzame leven. Een ongezonde levensstijl hoeft uiteindelijk financieel niet zo ongezond te zijn. Als je maar op tijd dood gaat.’